شیوه نامه تعیین مصادیق تخریب خاک مستند بـه ماده 6 آیین نامه اجرایی قانون حفاظت از خاک، مشتمل بر 9 ماده مصوب ۱۴۰۴/۰۷/۲۷ هیات وزیران

شناسنامه شیوه نامه تعیین مصادیق تخریب خاک:

شماره ابلاغ: ۱۲۷۳۶۳
تاریخ ابلاغ: ۱۴۰۴/۰۸/۰۵
مرجع تصویب: ۱۴۰۴/۰۷/۲۷ 
تاریخ تصویب: هیات وزیران

بیشتر بخوانید:

مجموعه مقررات مرتبط با قانون حفاظت از خاک (مقررات خاک)

محیط زیست و منابع طبیعی در آرای وحدت رویه قضایی

محیط زیست و منابع طبیعی در آرای دیوان عدالت اداری

موضوعات محیط زیست و منابع طبیعی در نظریات مشورتی

مقررات مرجع:
ماده 6 آیین نامه اجرایی قانون حفاظت از خاک 1402: وزارت موظف است با همکاری سازمان و سایر دستگاه های اجرایی ذی ربط، شیوه نامه تعیین مصادیق تخریب خاک را ظرف شش ماه از تاریخ ابلاغ این آیین نامه، تدوین و برای تصویب بـه هیئت وزیران ارائه نماید.

متن شیوه نامه تعیین مصادیق تخریب خاک:

هیات وزیران در جلسه 1404/7/27 بـه پیشنهاد وزارت جهادکشاورزی با همکاری سازمان برنامه و بودجه کشور و سایر دستگاه های اجرایی ذی ربط و بـه استناد اصل یکصد و سی و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و در اجرای ماده (6) آیین نامه اجرایی قانون حفاظت از خاک موضوع تصویب نامه شماره 198653/ت58331هـ مورخ 1402/10/30 ، شیوه نامه تعیین مصادیق تخریب خاک را بـه شرح زیر تصویب کرد:

ماده 1 ـ در این شیوه نامه، اصطلاحات زیر در معانی مشروح مربوط بـه کار می روند و سایر اصطلاحات بـه کار رفته در این شیوه نامه، تابع تعاریف مندرج در قانون حفاظت از خاک مصوب 1398 و آیین نامه اجرایی آن موضوع تصویب نامه شماره 198653/ت58331هـ مورخ 1402/10/30 می باشد:
1 ـ قانون: قانون حفاظت از خاک مصوب 1398.
2 ـ وزارت: وزارت جهاد کشاورزی.
3 ـ کاربری اراضی: نوع استفاده و بهره برداری از اراضی بر اساس مجوزها و طرح های مصوب.
4 ـ تخریب خاک: کاهش توان تولید زیستی یا اقتصادی خاک یا ترکیبی از هر دو کـه ناشی از فعالیت های انسانی و شیوه های مختلف بهره برداری از خاک می باشد و بـه تفکیک کاربری های مختلف تعیین می شود.
5 ـ آلودگی خاک: آمیختن یک یا چند ماده خارجی بـه خاک یا پخش آن ها بر سطح خاک بـه میزانی کـه کیفیت فیزیکی، شیمیایی یا زیستی آن را بـه نحوی تغییر دهد کـه برای انسان یا سایر موجودات زنده یا گیاهان و یا آثار و ابنیه زیان آور باشد. این تعریف، آلودگی پوشش های آبرفتی و سنگی سطح زمین را نیز در بر می گیرد.
6 ـ کیفیت خاک: توانایی دائم خاک بـه عنوان یک سامانه حیاتی زنده در داخل زیست بوم و تحت بهره برداری های متفاوت بـه ترتیبی کـه علاوه بر حفظ توان تولید زیستی، بتواند کیفیت آب و هوا را بهبود بخشد و همچنین تأمین کننده سلامت انسان، گیاه و حیوان باشد.
7 ـ بازسازی خاک: مجموعه فعالیت هایی کـه موجب بهبود و بازگشت شرایط فیزیکی، شیمیایی و زیستی خاک های آلوده و تخریب شده بـه وضعیت قبل از آن می شود.
8 ـ فرسایش خاک: جدا شدن ذرات خاک از محل خود، جابجایی، انتقال و ترسیب آن توسط عوامل طبیعی و انسانی.
9 ـ فشردگی خاک: کاهش خلل و فرج (منافذ) خاک از طریق تخریب ساختمان خاک کـه منجر بـه افزایش جرم خصوص ظاهری خاک (وزن در واحد حجم) در لایه سطحی و یا تشکیل سخت لایه در لایه های زیرین خاک می شود.
10 ـ اندود کردن خاک: پوشاندن دائمی سطح خاک با مواد غیر قابل نفوذ در اثر اقداماتی همچون ساخت و ساز، آسفالت یا بتن کردن، ریختن نخاله و مصالح یا مواد شیمیایی و مصنوعی.
11 ـ ماندابی شدن خاک: اشباع شدن خاک و یا جمع شدن آب، زهاب، فاضلاب و پساب در خاک در اثر فعالیت های انسانی کـه سبب کاهش کیفیت خاک می شود.
12 ـ شور شدن خاک: تجمع بیش از حد املاح محلول در لایه سطحی خاک بـه نحوی کـه سبب کاهش کیفیت خاک می شود.
13 ـ سدیمی شدن خاک: افزایش غلظت یون سدیم در محلول خاک نسبت بـه دیگر کاتیون ها بـه ویژه کلسیم و منیزیم بـه نحوی کـه سبب کاهش کیفیت خاک شود.
14 ـ شور ـ سدیمی شدن خاک: تجمع بیش از حد املاح محلول همراه با افزایش غلظت سدیم نسبت بـه دیگر کاتیون ها بـه نحوی کـه سبب کاهش کیفیت خاک شود.
15 ـ اسیدی شدن شدید خاک: کاهش واکنش شیمیایی (pH) خاک بـه کمتر از (5)، ناشی از فعالیت های انسانی بـه نحوی کـه سبب کاهش کیفیت خاک شود.
16 ـ کاهش مواد آلی خاک: کم شدن اندوخته مواد آلی نسبت بـه میزان اولیه آن در خاک.
17 ـ کاهش حاصل خیزی خاک: کاهش توان خاک در فراهمی عناصر غذایی قابل استفاده گیاه و فراهم کردن شرایط مطلوب برای رشد گیاه.
18 ـ جابجایی خاک: بـه هم خوردگی، برداشت و انتقال خاک ناشی از فعالیت های انسانی.

ماده 2 ـ انواع مصادیق تخریب خاک بـه تفکیک کاربری های مختلف بـه شرح جدول زیر می باشد:

ردیف    
نوع تخریب    
معیار (مرجع)    
کاربری کـه تخریب در آن موضوعیت دارد.

1    
فرسایش خاک    
گزارش طرح ملی تدقیق ارقام فرسایش آبی و تعیین مقدار مجاز آن در کشور
(شماره ثبت: 50288 ـ سال 1395) و آخرین بـه روزرسانی آن    
تمامی کاربری ها

2    
شور، سدیمی یا
شور ـ سدیمی شدن خاک    
درجه شوری و سدیمی شدن خاک (طبق ضابطه 255 سازمان برنامه و بودجه کشور و اصلاحات بعدی آن)

3    
اندود کردن خاک    
در هر مساحتی براساس ارزیابی میدانی (عدم نیاز بـه معیار و مرجع)

4    
جابه جایی خاک    
دستورالعمل ماده (25) آیین نامه اجرایی قانون حفاظت خاک (پس از تصویب)

5    
آلودگی خاک    
بر اساس قوانین و مقررات مربوط    
طبق قانون حفاظت از خاک

تبصره 1 ـ در کلیه مصادیق تخریب خاک و عوامل محرکه کاهش کیفیت و تسهیل در تخریب خاک، صرفاً تخریب ناشی از فعالیت های انسانی مدنظر است.
تبصره 2 ـ نوع کاربری مجاز زمین در داخل محدوده شهرها و روستاها طبق طرح جامع و تفصیلی و هادی مصوب و در خارج از محدوده فوق، با رعایت اسناد و احکام طرح های توسعه و عمران و سایر مجوزهای قانونی و طرح مصوب موضوع قرارداد واگذاری اراضی ملی و دولتی و مجوزهای صادره موضوع قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغ ها مصوب 1374 (در اراضی مستثنیات) می باشد.
تبصره 3 ـ اندود کردن خاک در کاربری های کشاورزی و منابع طبیعی در هر سطحی غیر مجاز و مصداق تخریب خاک است. در کاربری کشاورزی، در موارد ضروری کـه منجر بـه اندود کردن خاک می شود، تشخیص و اعطای مجوز مطابق تبصره (1) ماده (1) قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغ ها مصوب 1374 و در مورد اراضی ملی مطابق طرح مصوب موضوع قرارداد واگذاری خواهد بود. اندود کردن خاک در کاربری های مجاز صنعتی، معدنی، امور زیربنایی، مسکونی و خدماتی با رعایت تبصره (2) این ماده، مصداق تخریب خاک موضوع این شیوه نامه نیست.
تبصره 4 ـ جابه جایی خاک بـه خارج از محدوده کاربری مجاز و بدون رعایت ضوابط و مقررات و اماکن تعیین شده متناسب با نوع کاربری، مصداق تخریب خاک است.

ماده 3 ـ وقوع هر یک از رویدادهای موضوع جدول زیر برای کاربری های ذکر شده، عوامل محرکه کاهش کیفیت و تسهیل در تخریب خاک محسوب می شوند و وزارت موظف است با همکاری کلیه دستگاه های اجرایی موضوع ماده (5) قانون مدیریت خدمات کشوری مصوب 1386 با استفاده از ظرفیت های آموزشی، ترویجی و فرهنگ سازی مدیریت بهینه خاک و نیز با بهره گیری از ابزارهای تشویقی در اختیار، وقوع این موارد را کاهش دهد:

ردیف    
رویدادهای محدود کننده    
کاربری کـه در آن موضوعیت دارد

1    
فرسایش ناشی از شخم    
کاربری های کشاورزی

2    
فشردگی خاک    
کاربری های کشاورزی و منابع طبیعی

3    
ماندابی شدن خاک    
کاربری های کشاورزی (به غیر از اراضی شالیزاری) و منابع طبیعی

4    
اسیدی شدن شدید خاک    
کاربری های کشاورزی و منابع طبیعی بـه جز باغات چای

5    
کاهش مواد آلی خاک    
کاربری های کشاورزی و منابع طبیعی

6    
کاهش حاصل خیزی خاک    
کاربری های کشاورزی و منابع طبیعی

ماده 4 ـ مرجع تشخیص کلیه مصادیق تخریب خاک موضوع این شیوه نامه بـه غیر از آلودگی خاک، وزارت است.

ماده 5 ـ مطابق بند (4) ماده (15) آیین نامه اجرایی قانون حفاظت از خاک موضوع تصویب نامه شماره 198653/ت58331هـ مورخ 1402/10/30 ، وزارت ظرف (2) سال، ضمن تعیین حد قابل تحمل فرسایش خاک در مناطق و کاربری های مختلف اراضی و در نواحی مختلف اقلیمی و رویشگاهی کشور، حد فرسایش قابل تحمل را بـه روز رسانی و دستورالعمل اجرایی مربوط را تدوین می نماید.

ماده 6 ـ تولید رسوب و بروز خسارت ناشی از فرسایش خاک در خارج از محدوده کاربری مجاز کـه بدون رعایت اقدامات حفاظت خاک در آن محدوده (از جمله عدم ایجاد بند یا پشته در خروجی یا عدم استفاده از بادشکن) بـه ویژه در مرحله آماده سازی زمین برای اجرای طرح مصوب ایجاد می شود، مصداق تخریب خاک است.

ماده 7 ـ طرح های عمرانی مصوب وزارت کـه در راستای افزایش بهره وری آب و خاک و کشاورزی اجرا می شوند، مشمول مصادیق تخریب خاک موضوع این شیوه نامه نیستند.

ماده 8 ـ تشخیص وقوع تخریب خاک، میزان، شدت و اندازه تخریب آن برای هر یک از انواع مصادیق تخریب خاک مندرج در جدول موضوع ماده (2) این شیوه نامه، با بررسی شواهد و مستندات از طریق ارزیابی میدانی، تعیین وسعت تخریب (که بر اساس مساحت یا حجمی از خاک کـه تخریب مستقیماً در آن اتفاق افتاده است)، تعیین شکل وقوع (تدریجی یا ناگهانی) و عنداللزوم با نمونه برداری در محدوده مورد نظر و اندازه گیری ویژگی های شاخص، مقایسه ویژگی های مذکور با اطلاعات شاخص در موقعیت هدف پیش از تخریب (در صورت وجود داده)، یا با حد مجاز آن در منطقه مورد نظر، توسط گروه ارزیابی بـه تشخیص وزارت انجام می شود.
تبصره 1 ـ در صورت وقوع بیش از یک نوع تخریب در هر محدوده، انواع مصادیق تخریب خاک بـه صورت مجزا در کاربرگ جداگانه، ارزیابی و مجموع خسارت ها تعیین خواهد شد.
تبصره 2 ـ در صورتی کـه داده و یا اطلاعات شاخص پیش از تخریب در موقعیت هدف وجود نداشته باشد، ویژگی یا شاخص ها تا نزدیک ترین خاک منطقه کـه دارای تیپ خاک (واحد خاک) یکسان بوده اما در آن تخریب اتفاق نیفتاده باشد، اندازه گیری و مقایسه می شوند.

ماده 9 ـ سازمان حفاظت محیط زیست مسئولیت تشخیص و اقدامات قانونی در زمینه آلودگی خاک مطابق با قانون حفاظت از خاک مصوب 1398 و با رعایت سایر قوانین و مقررات مربوط را برعهده دارد.

محمدرضا عارف ـ معاون اول رئیس جمهور

********

 خلاصه کلیدی شیوه نامه:

هدف اصلی: این شیوه نامه به طور مشخص و عملیاتی تعیین می کند که چه اقدامات و تغییراتی در خاک، "تخریب" محسوب می شوند تا بر اساس آن، بتوان متخلفان را شناسایی و با آنها برخورد قانونی کرد. این سند، ابزار اجرایی لازم برای ممیزی، نظارت و اثبات جرم زیست محیطی را در اختیار دستگاه های مسئول قرار می دهد.

 مفاد و نکات کلیدی شیوه نامه:

1.  تعاریف دقیق و فنی (ماده ۱): شیوه نامه با ارائه ۱۸ تعریف دقیق (مانند تخریب خاک، آلودگی، فشردگی، اندود کردن و...)، هرگونه ابهام در درک مفاهیم را از بین می برد. این بخش، پایه علمی و حقوقی کل سند است.

2.  لیست مصادیق مشخص تخریب (ماده ۲): این ماده قلب شیوه نامه است و پنج مورد اصلی را به عنوان مصادیق قطعی تخریب خاک اعلام می کند:
    *   فرسایش خاک (طبق گزارش های معتبر ملی)
    *   شور، سدیمی یا شور-سدیمی شدن خاک (طبق ضوابط سازمان برنامه)
    *   اندود کردن خاک (پوشاندن خاک با آسفالت، بتن، نخاله و...)
    *   جابه جایی خاک (طبق دستورالعمل آینده)
    *   آلودگی خاک (طبق قوانین مربوطه)

3.  تمایز مهم: "تخریب" در مقابل "عوامل محرکه کاهش کیفیت" (ماده ۳):
    *   شیوه نامه هوشمندانه بین "تخریب" (که جرم است و با متخلف برخورد می شود) و "عوامل محرکه" (که مانند هشدار اولیه هستند و باید با آموزش و فرهنگ سازی مدیریت شوند) تمایز قائل شده است.
    *   مواردی مانند "فشردگی خاک"، "کاهش مواد آلی" و "کاهش حاصل خیزی" در این دسته قرار می گیرند. این نشان دهنده یک نگاه بلندمدت و پیشگیرانه است.

4.  مرجع تشخیص روشن (مواد ۴ و ۹):
    *   مرجع تشخیص کلیه مصادیق تخریب به جز آلودگی، وزارت جهاد کشاورزی است.
    *   مسئولیت تشخیص و برخورد با آلودگی خاک با سازمان حفاظت محیط زیست است. این تقسیم کار، از تداخل وظایف جلوگیری می کند.

5.  نکات برجسته و کاربردی:
    *   تخریب فقط ناشی از فعالیت انسانی: تخریب ناشی از عوامل طبیعی (مانند خشکسالی) مشمول این شیوه نامه نیست.
    *   حفظ کاربری اراضی: تأکید شده که هرگونه تشخیص باید با در نظر گرفتن "کاربری مجاز" زمین باشد.
    *   روش تشخیص علمی (ماده ۸): روش کار برای تشخیص و اندازه گیری تخریب (ارزیابی میدانی، نمونه برداری، مقایسه با داده های قبلی) به طور شفاف توضیح داده شده است.

 تحلیل و پیامدها:

*   خلأ قانونی پر شد: پیش از این، "تخریب خاک" یک مفهوم کلی بود. این شیوه نامه آن را به اقدامات قابل اندازه گیری و قابل اثبات در دادگاه تبدیل می کند.
*   تقویت نقش نظارتی وزارت جهاد کشاورزی: این وزارتخانه اکنون یک سند قانونی و مشخص برای نظارت بر پروژه های عمرانی، کشاورزی و معدنی دارد تا در صورت ایجاد تخریب، بتواند وارد عمل شود.
*   هشدار به صنایع و پروژه های عمرانی: فعالیت هایی مانند معدن کاوی، ساخت وسازهای بزرگ و پروژه های کشاورزی ناپایدار که منجر به فرسایش، شوری یا جابه جایی غیرمجاز خاک می شوند، به وضوح در دایره شمول این قانون قرار می گیرند.
*   ابزاری برای سازمان های مردم نهاد (NGOs): فعالان محیط زیست می توانند با استناد به این مصادیق شفاف، علیه پروژه های مخرب محیط زیست اقامه دعوی کنند.

 جمع بندی نهایی:

این شیوه نامه یک گام بلند عملیاتی در راستای حفاظت از سرمایه ملی خاک است. از حالت کلی گویی خارج شده و به دستگاه های اجرایی و قضایی می گوید "دقیقاً به چه چیزهایی نگاه کنند و چه چیزی را "تخریب" بنامند.
این سند نشان می دهد دولت به تدریج در حال تجهیز خود به ابزارهای دقیق برای پایش، اثبات جرم و برخورد با تخریب گران محیط زیست است. موفقیت آن منوط به تخصیص بودجه، نیروی انسانی متخصص و عزم جدی برای اجرا در سطح کشور است.