رای 4050 مورخ 1404/05/25 هیات عمومی دیوان عدالت اداری: لزوم قانونی ارائه استشهادیه استثنائی بر اصل صحت است

مشخصات رای:

شماره پرونده:  هـ ت/ 0200620   
شماره دادنامه:  140431390001234050  
تاریخ: 1404/05/25
 شاکی: آقای ****
 طرف شکایت: ناجا، معاونت حقوقی و قوانین و رسیدگی به دعاوی سازمان وظیفه عمومی
 موضوع شکایت و خواسته: ابطال بند (الف) ماده 18 آیین نامه اجرایی مواد (44)، (44) مکرر و (45) قانون خدمت وظیفه عمومی مصوب 1391/4/2 با اصلاحات و الحاقات بعدی

بیشتر بخوانید:
+  مقررات خدمت وظیفه عمومی
+  موضوعات نظامی در آراء وحدت رویه قضایی
+  خدمت نظام در آراء دیوان عدالت اداری
+  خدمت وظیفه عمومی در نظریات مشورتی

گردشکار:

شاکی دادخواستی به طرفیت ناجا، معاونت حقوقی و قوانین و رسیدگی به دعاوی سازمان وظیفه عمومی به خواسته فوق الذکر به دیوان عدالت اداری تقدیم کرده که به هیئت عمومی ارجاع شده است متن مقرره مورد شکایت به قرار زیر می باشد:
آیین نامه اجرایی مواد (44)، (44) مکرر و (45) قانون خدمت وظیفه عمومی مصوب 1391/4/2 با اصلاحات و الحاقات بعدی
ماده 18ـ مدارک لازم برای رسیدگی به تقاضای معافیت مشمولان متناسب با نوع معافیت به شرح زیر می باشد: 
الف ـ استشهاد محضری امضاء شده توسط سه نفر از بستگان سببی یا نسبی مشمول و در صورت عدم دسترسی به بستگان، سه نفر از معتمدین محل که به تأیید کلانتری یا پاسگاه محل رسیده باشند.
 دلایل شاکی برای ابطال مقرره مورد شکایت:
شاکی با بیان آن که «اصل فقهی اسلامی بر صحت است پس من نیاز ندارم تا فاسد و فاجر نبودن خود را اثبات کنم» مدعی آنست که بند (الف) آیین نامه مذکور مغایرت با آیه 34 سوره مبارکه نساء دارد.

در پاسخ به شکایت مذکور، معاونت امور حقوقی دولت معاونت حقوقی ریاست جمهوری توضیح داده است که:
1ـ به موجب ماده (80) قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری مصوب 1392 (اصلاحی قانون دیوان عدالت اداری مصوب 1402) شاکی به تصریح مشخصات مصوبه اعتراض و حکم شرعی یا مواد قانونی مغایرت را در درخواست ابطال بیان نکرده است.
2ـ شاکی از آیه 34 سوره مبارکه نساء برداشتی نادرست دارد.
3ـ بر اساس ماده (46) قانون خدمت وظیفه عمومی ماده (18) آیین نامه اجرایی مواد (44)، (44) مکرر و (45) قانون خدمت وظیفه عمومی مصوب 1391/4/2 با اصلاحات و الحاقات بعدی مغایر قانون نمی باشد. بنابراین درخواست رد شکایت را دارند.

مستندات:
قانون خدمت وظیفه عمومی مصوب 1363 با اصلاحات و الحاقات بعدی
ماده 44 (اصلاحی 1390/8/22) ـ مشمولین زیر حسب مورد از انجام خدمت دوره ضرورت معاف می باشند:
1 (اصلاحی 1390/8/22) ـ یگانه فرزند ذکور مراقب یا نگهدارنده پدر نیازمند مراقبت که قادر به اداره امور خود نباشد.
2 (اصلاحی 1390/8/22)ـ یگانه مراقب یا نگهدارنده مادر فاقد شوهر
3 (اصلاحی 1390/8/22) ـ تنها برادر تنیِ سرپرست خواهر فاقد پدر، همسر و فرزند ذکور غیرمحجور
4 (اصلاحی 1390/8/22) ـ تنها برادرِ سرپرستِ برادرِ کبیرِ نیازمندِ مراقب و فاقد پدر و همسر و فرزند ذکور غیرمحجور و فاقد شغل
5 (اصلاحی 1390/8/22) ـ یگانه سرپرست برادر کمتر از هجده سال تمام
6 (الحاقی 1390/8/22) ـ یگانه نوه ذکور مراقب یا نگهدارنده جد فاقد فرزند یا جده فاقد شوهر و فرزند
7 (الحاقی 1390/8/22) ـ مشمولی که همسرش فوت نموده و از او دارای فرزند صغیر بوده مادامی که ازدواج مجدد نکرده است و یا همسری دارد که بعد از ازدواج معلول شده و نیازمند مراقبت باشد.
8 (الحاقی 1390/8/22) ـ از چند برادر واجد شرایط اعزام به خدمت در صورت اعزام یکی از برادران به خدمت، یکی از برادران می تواند تا اتمام خدمت او از تعویق اعزام استفاده نماید.
9 (الحاقی 1390/8/22) ـ در مورد معافیت از انجام خدمت ضرورت یک نفر از فرزندان خانواده ای که دو برادر آنان خدمت سربازی را انجام داده اند، ستاد کل نیرو های مسلح تصمیم گیری می کند.
10 (الحاقی 1390/8/22) ـ یکی از فرزندانِ پسر سربازی که در حین خدمت سربازی فوت کند و یا یکی از فرزندان ذکور خانواده ای که یک فرزند آن خانواده در حین انجام خدمت سربازی فوت نموده باشد.
تبصره 1 (اصلاحی 1390/8/22) ـ منظور از یگانه مراقب، تنها فرزند ذکور یا برادر یا نوه بیش از هجده سال تمام است که مراقبت هر یک از بستگان مذکور در این ماده را به علت نقص عضو، بیماری، کبر سن، صغر سن، یا اناث بودن برعهده دارد، نیازمندی اشخاص مذکور به مراقبت با توجه به نقص عضو، بیماری و یا محجور بودن آنان به تشخیص شورای پزشکی است.
تبصره 2 (اصلاحی 1390/8/22) ـ مشمولین موضوع بند (2) این ماده تا سی ماه متوالی می توانند از معافیت کفالت موقت استفاده نمایند و در پایان مدت فوق در صورت دارا بودن شرایط کفالت از انجام خدمت دوره ضرورت معاف می گردند.
تبصره 3 (اصلاحی 1390/8/22) ـ وجود برادری که از معافیت تحصیلی برخوردار است مانع از معافیت کفالت موقت مشمولی که سرپرستی خانواده را برعهده دارد، نیست. این معافیت فقط در طول مدت معافیت تحصیلی برادر مشمول که خارج از شهرستان محل سکونت به تحصیل اشتغال دارد معتبر است و مشمول پس از آن با رعایت سایر مقررات این قانون به خدمت دوره ضرورت اعزام می شود.
ماده 44 مکرر (الحاقی 1390/8/22) ـ نحوه معافیت از خدمت فرزندان ذکور مددجویان به شرح زیر است:
1ـ یکی از فرزندان ذکور مادران فاقد شوهر تحت پوشش کمیته امداد حضرت امام (ره) و سازمان بهزیستی از انجام خدمت دوره ضرورت معاف است.
2ـ مشمولانی که حداقل یک فرزند معلول داشته باشند از انجام خدمت دوره ضرورت معاف می باشند.
3ـ تنها پسر خانواده هایی که دارای سه فرزند اناث یا بیشتر باشند از انجام خدمت دوره ضرورت معافند.
4ـ مشمولانی که با معلولان اناث دارای معلولیت جسمی ـ حرکتی ازدواج کنند به صورت موقت از انجام خدمت دوره ضرورت معاف می شوند و پس از گذشت پنج سال از استمرار ازدواج آن ها معافیت موقت به معافیت دائم تبدیل می شود.
ماده 45 (اصلاحی 1390/8/22) ـ مشمولانی که پدر یا مادر یا فرزند یا برادر یا خواهر آنان در راه به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی و استمرار آن شهید یا جانباز یا اسیر یا جاویدالاثر شده یا بشوند و مراتب مورد تأیید نهاد های ذی ربط باشد به شرح ذیل از انجام خدمت سربازی معاف می شوند:
1 (اصلاحی 1390/8/22) ـ کلیه فرزندان ذکور شهدا و جاویدالاثران (مفقودین) از انجام خدمت دوره ضرورت معاف می باشند.
2 (اصلاحی 1390/8/22) ـ به ازاء هر شهید یا آزاده با حداقل بیست و چهار ماه سابقه اسارت یا جانباز با حداقل (25%) جانبازی یا جاویدالاثر (مفقود) فاقد فرزند ذکور یک نفر از برادران آن ها از انجام خدمت دوره ضرورت معاف می شوند.
3 (اصلاحی 1395/11/10) ـ در صورت تأیید فرماندهی کل قوا بیست و چهار ماه آزادگی به دوازده ماه آزادگی، بیست و پنج درصد (25%) جانبازی به ده درصد (10%) جانبازی، سی ماه سابقه حضور در جبهه به دوازده ماه سابقه حضور در جبهه
4 (الحاقی 1390/8/22) ـ کلیه مشمولین جانباز دارای حداقل ده درصد (10%) جانبازی از انجام خدمت دوره ضرورت معاف می باشند.
5 (الحاقی 1390/8/22) ـ یک فرزند خوانده قانونی ذکور جانبازی که برابر گواهی بنیاد شهید و امور ایثارگران صاحب فرزند نمی شود از انجام خدمت دوره ضرورت معاف می شود.
6 (الحاقی 1390/8/22) ـ مشمولانی که با جانبازان اناث دارای درصد جانبازی بیست و پنج درصد (25%) و بالاتر ازدواج کنند به صورت موقت از انجام خدمت دوره ضرورت معاف می شوند و پس از گذشت پنج سال از معافیت موقت آنان در صورت استمرار ازدواج معافیت موقت به معافیت دائم تبدیل می گردد.
7ـ در صورت اذن فرماندهی کل قوا (الحاقی 1395/12/14):
ـ فرزندان رزمندگان با سابقه حضور در جبهه به ازای هر ماه حضور یک ماه کسر خدمت از نظام وظیفه
ـ فرزندان آزادگان به ازای هر ماه اسارت یک ماه کسر خدمت از نظام وظیفه
ـ فرزندان جانبازان به ازای هر درصد جانبازی یک ماه کسر خدمت از نظام وظیفه
تبصره ـ شرایط اسیر و مفقودالاثر و معلول شناخته شدن و خانواده آنان در آیین نامه اجرایی این قانون پیش بینی خواهد شد.
ماده 46 ـ مشمولانی که ادعای کفالت می کنند می توانند مدارک لازم را پیش از اعزام به حوزه وظیفه عمومی محل سکونت خود تسلیم کنند.
تحقیقات لازم نسبت به ادعای کفالت این قبیل مشمولان و همچنین تصدیق صحت مندرجات استشهاد و مدارک آن ها با شهربانی و یا ژاندارمری خواهد بود.
تبصره ـ در هر سال که مشمولان سالم و بلامانع، نیاز نیرو های مسلح جمهوری اسلامی را تأمین نموده باشند به مشمولان بند 2 ماده 39 و مشمولانی که دارای معافیت موقت و معتبر به مدت 2 سال باشند معافیت دائم در زمان صلح داده خواهد شد.
قانون دیوان عدالت اداری مصوب 1402
ماده 80 (اصلاحی 1402/2/10) ـ تقاضای ابطال مصوبات در هیئت عمومی دیوان، با تقدیم دادخواست انجام می گیرد. در دادخواست مذکور، تصریح به موارد زیر ضروری است: 
الف ـ مشخصات و اقامتگاه دادخواست دهنده 
ب ـ مشخصات مصوبه مورد اعتراض 
پ ـ حکم شرعی یا مواد قانونی که ادعای مغایرت مصوبه با آن شده 
ت ـ دلایل و جهات اعتراض از حیث مغایرت مصوبه با شرع یا قانون اساسی یا سایر قوانین یا خروج از اختیارات مرجع تصویب کننده
ث ـ امضا یا اثر انگشت دادخواست دهنده
مادّه 87 ـ در صورتی که مصوبه ای به لحاظ مغایرت با موازین شرعی برای رسیدگی مطرح باشد، موضوع به ترتیب زیر جهت اظهارنظر به شورای نگهبان ارسال می شود:
2ـ در صورتی که مصوبه ای به لحاظ مغایرت با موازین شرع و سایر جهات، برای رسیدگی مطرح باشد، ابتدا موضوع از لحاظ مغایرت مصوبه با جهاتی غیر از مغایرت با موازین شرع، در دیوان مورد رسیدگی قرار می گیرد و دیوان نسبت به آن اتخاذ تصمیم می کند. در صورتی که دیوان، مصوبه و مفادی که مورد شکایت شرعی قرار گرفته است را به طور کلی ابطال کند و اثر آن را به زمان تصویب تسری دهد، موضوع پرونده بدون استعلام از شو رای نگهبان مختومه می شود و در سایر موارد، بعد از اظهارنظر دیوان، موضوع به همراه نظر دیوان و اسناد و مدارک پرونده با رعایت ترتیبات مذکور در بند (1) این ماده و تبصره آن به شورای نگهبان ارسال می گردد و نظری که مطابق ترتیبات مقرر از سوی فقهای شورای نگهبان صادر می شود، ملاک عمل دیوان قرار می گیرد. در این موارد چنانچه مصوبه از سوی فقهای شورای نگهبان مغایر شرع اعلام شود، هیئت عمومی مطابق نظر فقهای شورای نگهبان بلافاصله نسبت به اعلام بطلان مصوبه اقدام می کند.
 پرونده کلاسه 0200620 هـ ع با موضوع "ابطال بند (الف) ماده 18 آیین نامه اجرایی مواد 44، 44 مکرر و 45 قانون خدمت وظیفه عمومی" در جلسه هیئت تخصصی اداری و امور عمومی مطرح و به شرح آتی رأی صادر گردید:

رای 4050 مورخ 1404/05/25 هیات عمومی دیوان عدالت اداریی

با عنایت به اینکه قائم مقام دبیر شورای نگهبان به موجب نامه شماره 46155/102 مورخ 1404/2/24 اعلام داشته که موضوع بند (الف) ماده 18 آیین نامه اجرایی مواد 44، 44 مکرر و 45 قانون خدمت وظیفه عمومی مورخ 1391/4/2 با اصلاحات و الحاقات بعدی مصوب وزرای عضو کمیسیون امور اجتماعی در جلسه مورخ 1404/2/14 فقهای معظم شورای نگهبان مورد بحث و بررسی قرار گرفت و بر اساس نظر مذکور "بند مورد شکایت فی نفسه خلاف شرع شناخته نشد." علی هذا نظر به اینکه براساس ماده 87 قانون دیوان عدالت اداری (اصلاحی 1402/2/10) نظر فقهای شورای نگهبان برای هیئت عمومی یا هیئت های تخصصی مربوط لازم الاجرا است و بر اساس ماده 33 آیین نامه اداره جلسات هیئت عمومی و هیئت های تخصصی دیوان عدالت اداری مصوب رئیس قوه قضائیه در مواردی که درخواست ابطال مصوبه ای در هیئت تخصصی به لحاظ مغایرت با شرع مورد رسیدگی قرار گرفته و هیئت تخصصی نیز به استناد نظر فقهای شورای نگهبان شکایت را رد کرده باشد، این شکایت مشمول اعتراض موضوع بند (ب) ماده 84 قانون نخواهد بود. در نتیجه با اتفاق آراء اعضای هیئت تخصصی و مستنداً به بند 1 ماده 87 قانون دیوان عدالت اداری (اصلاحی 1402/2/10) رأی به رد شکایت صادر می شود؛ بر اساس ماده 93 قانون یاد شده آرای هیئت های تخصصی و هیئت عمومی در ابطال و عدم ابطال مصوبات موضوع بند 1 ماده 12 این قانون، در رسیدگی و تصمیم گیری مراجع قضایی و اداری، معتبر و ملاک عمل است.
رئیس هیئت تخصصی اداری و امور عمومی دیوان عدالت اداری ـ زین العابدین تقوی

************

تحلیل کلیدی رای:

دیوان با استناد به نظر فقهای شورای نگهبان، استدلال شاکی مبنی بر مغایرت بند (الف) ماده ۱۸ آیین نامه با "اصل صحت" را نپذیرفته است.

 ساختار شکلی و ماهوی رای:

۱. موضوع شکایت:
*   شاکی: مدعی مغایرت آیین نامه با اصل فقهی "صحت" بود.
*   مقرره مورد اعتراض: بند (الف) ماده ۱۸ آیین نامه اجرایی قانون خدمت وظیفه عمومی
*   محتوای مقرره: الزام به ارائه "استشهادیه محضری" از سه نفر از بستگان یا معتمدین محل برای دریافت معافیت.

۲. رویه رسیدگی:
*   دیوان با رعایت ماده ۸۷ قانون دیوان عدالت اداری، موضوع را به شورای نگهبان ارسال کرد.
*   شورای نگهبان اعلام کرد: "بند مورد شکایت فی نفسه خلاف شرع شناخته نشد."

۳. مبانی حقوقی رای:
*   لزوم رعایت تشریفات: دیوان تاکید کرد که مقنن می تواند برای احقاق حق، تشریفات خاصی مانند ارائه استشهادیه را پیش بینی کند. این تشریفات نه تنها نافی اصل صحت نیست، بلکه برای کشف حقیقت و جلوگیری از سوءاستفاده ضروری است.
*   تقدم نظر شورای نگهبان: بر اساس ماده ۸۷ قانون دیوان، نظر فقهای شورای نگهبان در مورد شرعی بودن یا نبودن یک مصوبه، لازم الاجرا است.
*   صلاحیت هیئت تخصصی: با توجه به نظر شورای نگهبان، هیئت تخصصی خود را صالح به رسیدگی مجدد ندانسته و شکایت را رد کرده است.

 جمع بندی دکترین حقوقی حاکم بر رای:

این رای بر چند اصل مهم تاکید دارد:

1.  اصل حاکمیت قانون: حتی اصول فقهی مانند "اصل صحت" باید در چارچوب قوانین مصوب مجلس (مانند قانون خدمت وظیفه عمومی) اعمال شوند.
2.  اصل نظارت شرعی: شورای نگهبان به عنوان مرجع تفسیر قانون اساسی و نظارت بر عدم مغایرت قوانین با شرع، آخرین مرجع در این زمینه است.
3.  اصل نظم عمومی: قوانین و مقررات ناظر بر خدمت نظام وظیفه، از مصادیق "نظم عمومی" هستند و رعایت تشریفات آن برای همه اتباع لازم است.

 نکته پایانی:

این رای نشان می دهد که ادعای مغایرت یک مصوبه با شرع، باید از مجرای قانونی آن (ارجاع به شورای نگهبان) پیگیری شود و دیوان عدالت اداری خود را مجاز به تفسیر مستقل از شرع در مقابل نظر صریح شورای نگهبان نمی داند.

برای مطالعه بیشتر در مورد آرای مشابه، می توانید به بخش "خدمت نظام در آراء دیوان عدالت اداری" در منابع معتبر حقوقی مراجعه فرمایید.